Các ý chính:
- “Tìm đúng từ, trong đúng trật tự” giúp kết nối nhà trị liệu, thân chủ, và nhà thơ.
- Thôi miên và thơ ca đều yêu cầu sự cởi mở với những điều ta chưa biết (the unknown).
- Thơ ca cho phép thân chủ học hỏi sự liên kết giữa những thứ tưởng chừng như chẳng liên quan tới nhau.
- Việc ứng dụng thơ ca trong trị liệu tâm lý cho phép thân chủ tiếp cận tới những miền đất ẩn trong thế giới ý thức.
Thơ ca và các ca trị liệu tâm lý thành công đều đòi hỏi chúng ta phải tiếp cận được tới những cảm xúc sâu kín trong lòng. Do đó, nhiệm vụ “tìm đúng từ, trong đúng thứ tự” đã kết nối nhà trị liệu, thân chủ, và nhà thơ, theo nhà trị liệu tâm lý Jeremy Holmes (2008). Bằng cách thể hiện cảm xúc trên trang giấy, thân chủ có thể bắt đầu hành trình thấu hiểu và hành động để tạo ra những thay đổi tích cực.
Trong bài viết này, ta cùng tìm hiểu về câu chuyện của Christopher Costello, một chàng trai 23 tuổi, về cách mà thơ ca đã giúp anh đối phó tốt hơn với chứng rối loạn lo âu xã hội.
Thơ ca trong trị liệu tâm lý với chứng nói lắp
Sự lo lắng của tôi thường biểu hiện qua chứng nói lắp, và điều đó làm khó dễ lên việc giao tiếp hàng ngày của tôi. Một việc đơn giản như gọi món khi đi ăn ở ngoài cũng có thể làm tôi cảm thấy khó khăn nếu khi đó cơ thể của tôi đang có những dấu hiệu “biểu tình” với tâm trí. Chứng nói lắp của tôi bắt đầu thời tiểu học, và tôi đã thử rất nhiều cách để hạn chế nói lắp. Trị liệu ngôn ngữ có vẻ không hiệu quả với tôi, nhưng tình hình có vẻ được cải thiện rõ rệt khi tôi tham gia trị liệu với thôi miên và kết nối với thế giới trong vô thức của mình.
Tôi tin rằng chương trình đào tạo đại học để trở thành một nhà thơ – một công việc đặt trọng tâm vào các logic trong liên tưởng hơn là một thực tế quy củ và trật tự – đã giúp tôi có sự chuẩn bị thích hợp cho quá trình trị liệu. Thôi miên và thơ ca đều đòi hỏi sự cởi mở với những điều ta chưa biết (the unknown) và thiện chí với những thử nghiệm mới mẻ. Việc sáng tác thơ với những nhịp điệu riêng, giúp cho người viết bỏ qua tầng ý thức, và tận dụng logic mang tính thơ ca, liên tưởng ở tầng vô thức trong tâm trí.
>>> Đọc thêm: Thôi miên là gì?
Một trong những vấn đề đáng quan ngại về lo âu đó là việc ta khó có thể xác định được nguyên nhân gốc rễ. Những cơn lo âu của tôi thường phát triển từ những tương tác xã hội nhỏ nhặt, vụn vặt nhất, và rồi chúng sẽ biến đi, để lại tôi và những câu hỏi về ý nghĩa của sự có mặt trên đời này. Trong những khoảnh khắc hỗn loạn như thế, thơ ca giúp tôi tìm lại ý nghĩa và trật tự mới cho cuộc sống xung quanh mình.
Tôi thường sử dụng thơ như một cơ chế phòng vệ với sự lo âu. Khi đó, chỉ có tôi và những tiềm năng vô tận trên trang giấy trắng, giúp tôi biến những khoảnh khắc thành cơ hội để hiểu hơn về chính mình. Những khoảnh khắc mà tôi chẳng thể nói ra đã được tái hiện lại trong một bài thơ của tôi như thế này:
“Là mảng gỗ dày đặc chặn cửa sông họng tôi.”
(Nguyên văn: A crowded mass of logs blocking the river of my throat.)
Khi viết về tật nói lắp, tôi được thoát ra khỏi vòng xoáy suy nghĩ do chính sự việc đó gây ra. Tôi cảm nhận sự thanh lọc trong suy nghĩ đang diễn ra: Một khi chúng [những suy nghĩ] ở trên trang giấy, chúng sẽ không còn ở trong tâm trí tôi nữa. Tôi có cảm giác rằng việc thể hiện ra bên ngoài giúp tôi trung hòa cảm xúc. Thay vì để nỗi lo lắng lấn át, tôi có thể đánh giá chúng một cách khách quan.
Hơn thế, tôi thấy rằng thơ ca có sức mạnh biến đổi. Bởi câu từ trong thơ ca không bị ràng buộc bởi những quy tắc chặt chẽ, chúng cho phép tôi nhìn thấy mối liên hệ giữa những điều tưởng chừng chẳng liên quan gì tới nhau. Thơ ca cho tôi được giữ lấy sự tuyệt vọng cũng như hy vọng trong cùng một khoảnh khắc.
John Keats và bệnh lao
Đối với tôi, không có ví dụ nào tiêu biểu về sức mạnh của thơ biểu đạt trong trị liệu hơn ví dụ về John Keats (Cox, 2009). Ở tuổi 25, nhà thơ Lãng mạn nổi tiếng đã bị một cơn ho dai dẳng ám ảnh, dấu hiệu tiền đề của nó đã là một cơn sốt. Trong con mắt của Keats, cơn ho của ông không thể có nghĩa là gì khác ngoài căn bệnh tàn khốc nhất của thời đại anh ta – bệnh lao. Và không có gì ngạc nhiên khi bài thơ nổi tiếng nhất của ông nói về một chuyến bay thoát khỏi những điều kiện này.
“Ode to a Nightingale” (Tạm dịch: Tụng ca về chim sơn ca) được viết ngay khi các triệu chứng bắt đầu khởi phát ở ông. Ông viết một cách thuyết phục về tuổi trẻ đã mất của mình, mà,
“Trở nên tái nhợt, mỏng manh như ma, và chết đi; nơi mà chỉ cần nghĩ là tràn đầy nỗi đau và những niềm hy vọng mắt nặng nề.”
(Nguyên văn: Grows pale, and spectre-thin, and dies; where but to think is to be full of sorrow and leaden-eyed despairs.)
Chú chim trong bài thơ dường như chẳng vướng bận gì với dịch tràn trong phổi, mà
“Hót về mùa hè bằng nội lực dịu dàng.”
(Nguyên văn: Singest of summer in full-throated ease.)
Những dòng thơ ở trên cho ta thấy khả năng điều chỉnh những xúc cảm mâu thuẫn của thơ ca. Văn xuôi có thể thực hiện điều tương tự, nhưng sự tập trung của thơ vào sự kết hợp vượt ra ngoài thực tại đầy quy tắc cho ta thấy thơ ca có thể giúp ta khám phá các biểu đạt cực đoan của thân phận con người (human condition) trong cự li gần. Giống như bài hát của chú chim sơn ca cho ta thấy những đặc điểm lý tưởng và phản ánh tuổi trẻ đang dần kết thúc ở nhà thơ. Cả hai yếu tố hoà quyện vào nhau trong bài tụng ca, theo một cách mà thể thức văn xuôi khó lòng biểu đạt.
Mặc dù Keats vẽ ra một bức tranh u ám về tình trạng thể chất của mình, ông luôn tập trung vào hình tượng chú chim sơn ca, hình tượng lý tưởng về việc chiến đấu, trốn chạy, và những khả năng đầy hứa hẹn. Chú chim sơn ca trong bài thơ đã bay “trên đôi cánh của thơ ca” (“on the wings of poesy”), một từ cổ ngụ ý về thơ ca. Với Keats, có điều gì đó đặc biệt về nghệ thuật trong thơ ca, khi mối liên kết mà chúng tạo ra giữa ngôn từ và thế giới thực tại, đã đóng một vai trò không thể thiếu trong những tình cảnh khó khăn [trong cuộc đời của ông].
Các hình tượng trong thơ ca (poetic imagery)
Giống như cách Keats kết hợp sự thiếu thốn và tự do trong hình tượng chim sơn ca, việc biến căn bệnh nói lắp trở thành một hình tượng trong thơ ca giúp tôi nhìn thấy tiềm năng trong những hoàn cảnh khó. Việc nói lắp không thể ngăn tôi khỏi việc cất lên tiếng nói, và có thể cho tôi một cơ hội để phản tư.
Khoảnh khắc đó không còn hiện lên như một cơn lốc khiến tôi kẹt cứng, mà dần trở thành một tình huống mà tôi có thể nắm bắt. Việc ẩn dụ hoá (metaphorization) giúp tôi biến các trải nghiệm thành một điều gì đó cụ thể. Giống như sự lo âu, tôi đã biến chúng thành những khối gỗ tập trung thành những mảng dày đặc đã chặn dòng sông họng, và khiến tôi nói lắp. Sự lo âu không còn là một sức mạnh bí ẩn chi phối tôi, mà trở thành một điều gì đó tôi có thể hình dung được.
Trải nghiệm của Keats gây ấn tượng với tôi vì ông nắm bắt được sức mạnh của thơ ca và từ đó vượt lên chính mình. Khi viết, tôi hình dung về Keats, nằm liệt giường, nhưng vẫn có thể nghe thấy tiếng chim hót yếu ớt ngoài cửa sổ. Thơ cũng như vậy: Đó là một cách nhìn thế giới, một cách lắng nghe tiếng chim hót, đặc biệt khi bầu trời đang dần u tối.
Lời kết
Mặc dù tôi đã tiếp xúc với thơ ca vượt ngoài bối cảnh của tâm lý trị liệu, tôi tin rằng trải nghiệm của tôi có thể giúp bạn nhận thấy thơ có thể đóng vai trò tích cực trong bối cảnh lâm sàng. Kempler (2003) đề xuất, theo cách gợi nhớ về những gì tôi đã sử dụng ở đây, rằng cấu trúc ngữ pháp độc đáo của thơ có thể cho phép bệnh nhân “tự tái khám phá bản thân”. Bởi thơ ca không bị ràng buộc bởi những hạn chế trong ngữ pháp và trật tự, thơ ca giúp các thân chủ tiếp cận những miền đất trong tâm trí đã cửa đóng then cài bởi ý thức.
Raab (2021) gợi ý rằng thân chủ nên viết nhật ký về cuộc sống hàng ngày của họ và đánh dấu những đoạn mà “từ ngữ đang được hát lên”. Theo quan điểm thơ ca được nêu ra ở đây, ngôn từ hát lên khi chúng chứa đựng những cảm xúc mâu thuẫn, và khi chúng cất lên tiếng nói cho những cảm giác không thể diễn tả bằng lời. Viết “nhật ký thơ ca” có thể giúp nhiều thân chủ hòa hợp với những khoảnh khắc đó, và dần dần, cải thiện kết quả trị liệu.
Các hình thức sáng tạo khác như vẽ, hội họa, điêu khắc, nhiếp ảnh, làm phim, làm nhạc, diễn xuất và nhảy múa có thể giúp thân chủ nhìn nhận suy nghĩ và cảm xúc ở những góc nhìn mới, và từ đó, cho phép họ cân nhắc và làm việc với chúng theo một cách khác.
Tôi hy vọng bài viết này sẽ mở ra cơ hội để mọi người nhìn nhận vai trò của thơ ca và các hoạt động biểu đạt sáng tạo một cách rộng rãi hơn trong quá trình trị liệu tâm lý.
Bài viết được dịch từ nguồn: Christopher Costello, BA and Ran. D. Anbar, MD, Understanding our Deepest Feelings Through Poetry. PsychologyToday.
Về House of Hypnosis
House of Hypnosis Vietnam là dự án chia sẻ kiến thức khoa học về Thôi miên Trị liệu (Hypnotherapy) và Sức khoẻ Tâm thần cho người Việt.